ДІН МЕН ДӘСТҮРДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР
Дін мен дәстүр – кез келген халықтың рухани мәдениетінің іргетасын құрайтын негізгі екі ұғым. Қазақ халқының болмысы да ислам діні мен ұлттық салт-дәстүрлерге негізделген, сондықтан бұл екі құндылық ұлттың мәдениетін, өмір сүру салтын және дүниетанымын қалыптастырады. Алайда қазіргі жаһандану, мәдениетаралық ықпалдар және технологияның дамуының әсерінен дін мен дәстүр арасында бірқатар өзекті мәселелер пайда болды. Бұл мақаламызда қазақ қоғамындағы дін мен дәстүрдің кейбір өзекті мәселелерін қарастырып, олардың себептері мен ықтимал шешімдерін талдаймыз.
Некеге байланысты мәселелер. Қазақ қоғамында жеті атаға дейін қыз алыспау қағидасы маңызды рөл атқарады. Бұл — генетикалық тазалықты сақтап, туыстар арасындағы некеден туындайтын қиындықтарды болдырмауға бағытталған ұстаным. Исламда жақын туыстар арасында ғана некеге тыйым салынады және жеті атаға қатысты нақты талап қойылмаған. Осы айырмашылықтан кейде дін мен дәстүрдің арасында қайшылық туындайды. Бүгінгі таңда кейбір қазақтар бұл ережені сақтайды, ал кейбірі оны елемеуге бейім. Бұл мәселені шешуде екі жақты да құрметтеуді көздейтін түсіністікке келу маңызды.
Жерлеу және ас беру рәсімдері. Қазақ халқының жерлеу салттары мен ас беру рәсімдері исламның қарапайымдылыққа негізделген талаптарымен кейде қайшылыққа түседі. Мысалы, қайтыс болған адамның жетісін, қырқын, жылын өткізу сияқты дәстүрлер қазақтар арасында кең тарағанымен, исламда бұндай рәсімдерде артық шығыннан аулақ болу керектігі ескертілген. Бұл дәстүрлер рухани қолдау көрсету мен марқұмның рухына құрмет білдіру үшін маңызды болғанымен, кейде шығынға айналып, өз мақсатын жоғалтып алуы мүмкін. Бұл мәселеде ислам мен дәстүрдің теңгерімін тауып, рәсімдерді ысырапшылдықтан арылтып, қарапайым әрі мәнді түрде өткізу дұрыс шешім болар еді.
Әйелдердің киіну мәдениеті. Қазақ дәстүрінде әйелдердің киіну әдебі сақталғанымен, заман талабына сәйкес киім үлгісі өзгеріп келеді. Кейбір мұсылман қазақ әйелдері исламда талап етілетін хиджаб пен қарапайым киім үлгісін ұстанса, басқалары заманауи үлгіде киінеді. Бұл мәселе әсіресе жастар арасында үлкен талқыға түседі. Қазақ әйелдерінің киіну мәдениеті мен ислам талаптарын бір ортақ мәдениетке тоғыстыру үшін ұлттық ерекшеліктер мен діни талаптарды үйлесімді ұстануға тырысу қажет.
Ырым-тыйымдар мен сенімдер. Қазақтың ырым-тыйымдары мен сенімдері халықтың дүниетанымында ерекше орын алады. Бұл ырымдар мен тыйымдар арқылы адамгершілік құндылықтар мен өмірлік ұстанымдар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Алайда кейбір ырымдар исламдағы таухид (бір Аллаға ғана сену) қағидасына қайшы келуі мүмкін. Мысалы, кей ырымдар мен нанымдарға қатты сену адамды шынайы сенімнен адастырып, Аллаға серік қосу секілді түсініктерге әкелуі мүмкін. Бұл жерде мұсылмандарға исламның негіздерін дұрыс түсіндіріп, ырымдардың мәнін қайта бағалауға бағыттау маңызды.
Гендерлік рөлдер және отбасыдағы құқықтар. Исламда ер мен әйелдің міндеттері мен құқықтары айқын анықталған, ал қазақ дәстүрінде де отбасыдағы рөлдер нақты белгіленген. Дегенмен, қазіргі таңда гендерлік теңдік мәселесі көп талқылануда, және кейбіреулер дәстүрлі рөлдерді өзгертуге бейім. Мысалы, қазіргі әйелдер білім алып, карьера жасап, қоғамдық өмірде белсенді болуды қалайды. Бұл исламда тыйым салынбағанымен, кей дәстүршіл көзқарастарда әйелдің тек отбасы мен ошақ қасында ғана болуы тиіс деген пікірлер кездеседі. Сондықтан қоғамдағы дәстүрлі рөлдерді заманауи өзгерістерге сәйкестендіруде икемділік қажет.
Мерекелер мен діни мейрамдар. Қазақ халқының Наурыз сияқты дәстүрлі мерекелері бар, бірақ кейбір мұсылмандар бұл мерекенің исламмен байланысы жоқ деп санайды. Сонымен қатар, Құрбан айт, Ораза айт секілді ислам мерекелерінің өз маңыздылығын түсіндіру қажеттілігі туындап отыр. Бұл мерекелерді ұлттың бірлігі мен имандылығын нығайтуға бағытталған рухани шараларға айналдыру арқылы дін мен дәстүрді үйлестіруге болады.
Жастар арасында дін мен дәстүрді түсінбеу. Қазіргі таңда жастар арасында дін мен дәстүрді дұрыс түсінбеушілік жиі кездеседі. Әсіресе, интернет пен әлеуметтік желілердегі түрлі ақпараттар әсерінен дін мен дәстүрдің мәні бұрмалануы мүмкін. Кейбір жастар дін мен дәстүрді бөлек қарастырып, олардың арасында қайшылық көруі ықтимал. Бұл мәселені шешу үшін дін мен дәстүрді жастарға заманауи тұрғыда, шынайы деректерге сүйене отырып түсіндіру маңызды.
Қорытындылай келе, айтпағым, кешегі солақай саясатты кеңес үкіметі кезінде асыл дініміз – ислам діні қазақ елінің салт-дәстүрінде сақталып, бізге жетті. Сол солақай саясатты 70 жылда салт-дәстүрлеріміздің түпнегізі ұмытылып, бізге қазір дінге қайшы нәрсе болып жетуде. Алайда әрбір салтымызды зерделеп зерттеп, оқып, біліп қарасақ, ислам дінімен ұштастығын байқауға болады. Шынтуайтына келгенде, дәстүр дінді толықтырушы деп түсінемін. Қазақ қоғамында дін мен дәстүрдің өзара байланысы және кейбір мәселелері бүгінде өзекті болып отыр. Бұл мәселелердің көпшілігі дін мен дәстүрді дұрыс түсінбеуден, екеуінің айырмашылығын ажырата алмаудан туындайды. Қазақ халқы үшін ислам діні мен дәстүрлерді үйлестіруде, олардың негізгі құндылықтарын сақтап, артық ысырапшылдыққа немесе шектен тыс ұстанымдарға жол бермей, баланс ұстану маңызды. Осылайша, дін мен дәстүр қоғамда рухани тұтастық пен келісімге қол жеткізуге, ұлттың рухани байлығын сақтауға жол ашады.
Жамбыл ауданы
«Шынасыл» мешітінің ұстазы Ажар Қайратқызы
